H. Baran ESİRGEN* ve A. Tanju GÜLTEKİN**
*Norm Proje, Reşit Galip Caddesi, 107/3, Gaziosmanpaşa, 06700, Ankara 
**Mimarlık Bölümü, Mühendislik Mimarlık Fakültesi, Gazi Üniversitesi, Maltepe, 06570, Ankara
 

ÖZET

 

 

1. GİRİŞ

   

2. YAPI ÜRETİMİ TEKNOLOJİLERİ

 
Yapı üretim teknolojilerinin ekonomik ve tekrarlanabilir bir niteliğe sahip olma mantığını bünyesinde barındıran endüstrileşme çerçevesinde sınıflandırılması durumunda iki temel gruptan söz etmek mümkündür:
 

• Geleneksel yapım teknolojileri
• Endüstrileşmiş yapım teknolojileri

 
Geleneksel yapım teknolojilerinin en önemli özelliği emek yoğun çalışma gerektirmesi ve üretimin tamamının inşaat sahasında gerçekleştirilmesidir. Geleneksel yapı teknolojileri, endüstrileşmiş teknolojilere göre daha az makine ve sermaye kullanımı gerektirir. Bu üretim biçimleri, emek yoğun bir çalışma gerektirdiğinden, istihdam imkanı fazladır. Ayrıca yapıya girecek malzemelerin temini diğer teknolojilere göre daha kolaydır. Bunlara karşın, geleneksel teknolojilerde yapım süresi uzundur ve mevsimlik çalışmayı gerektirir. İklim koşullarına göre, üretime ara verme zounluluğu da üretim süresini uzatır ve bu nedenle maliyetler yüksektir. Bu sistemlerde, kalitenin geliştirilmesi ve sürdürülmesinin zor ve masraflı olmasının yanısıra nitelikli işçi kullanımı kalitede önemli bir etkendir [7].
 
Amacı daha az işçilikle, daha kısa sürede ve uygun fiyatlarla yapı üretmek olan endüstrileşmiş yapım teknolojileri [8], geleneksel sistemdeki yapı üretiminin her aşamasındaki işgücünün yerine makinelerin kullanıldığı ve standardizasyona olanak sağlayan üretim büyüklüğüne erişmiş teknolojilerdir. Bu tanımın çok katı sınırlarının olmayışı geleneksel sistemlerle endüstrileşmiş sistemlerin birbirlerinden kesin olarak ayrılamamış olmasından kaynaklanır. Her iki sistemin arasındaki geçişi, şantiyede endüstrileşmiş teknolojiler olarak da ifade edilebilecek olan gelişmiş geleneksel teknolojiler oluşturur. Şantiyelerde kullanılan yüksek mekanizasyon ve betonarme sistemlerde hazır beton kullanımı, bu çerçevede değerlendirilir. Mevcut teknolojilerin daha verimli kullanımına yönelik gelişmiş yöntemlerin uygulandığı sistemleri, gelişmiş geleneksel yapım sistemleri olarak tanımlamak uygundur. Ülkemizde en çok tercih edilen betonarme karkas yapılar bu kapsamdadır. Betonarme ve yapı çeliğinin kullanıldığı ön üretimli yapılar ise fabrika ya da atelyede endüstrileşmiş yapı teknolojileri dahilindedir (Bkz. Şekil 2).
 
 
 
3.             YAPIM SEKTÖRÜNDE VERİMLİLİK DEĞERLENDİRMESİ
 
“Verimlilik”; belirlenen şartlara uygun olarak elde edilen ürün miktarı ile, bu ürünü elde etmek için sarf edilen kaynaklar arasındaki ilişkidir. Üretimde verimlilik, üç temel bileşenin birlikte etkisini yansıtır. “Kalite”, “süre” ve “maliyet” olan bu bileşenlerin hepsi birbirine bağlı ve eşit değere sahiptir (Şekil 3). Denge ve uyum içerisinde olması beklenen bu üç bileşenden en az birini etkilemeksizin, bir diğerinde önemli değişikler yapmak mümkün değildir.
Belirlenen şartlara uygun olarak elde edilen ürün, en genel ifadesi ile “kalite”li üründür. Kaliteli ürün elde etme sürecinde kullanılan kaynakları iki temel gruba ayırmak mümkündür. Bunlar; “zaman” ve “ekonomik kaynak”lardır. Zaman, üretime girdi sağlayan evrensel bir ölçüttür. Ürünü elde edebilmek amacıyla yürütülen faaliyetlerin başlangıcından tamamlanmasına kadar geçen süreç içerisinde harcanan zaman “süre” ile ifade edilir. Üretimde kullanılan diğer bir kaynak türü ise ekonomik kaynaklardır. Sarf edilen ekonomik kaynakların tümünün ortak ifadesi ise “maliyet”tir.
 
Yapım sektöründeki faaliyetlerin çok karışık olması, yapım sektörünün bünyesi, makineleşme durumu, işçi, yüklenici, mimar ve yapı otoritelerinin uzmanlığı
 
 
ve yetenekleri ile diğer bir çok faktörün etki dereceleri, bu sektörün verimliliğini ölçmeye yönelik yöntemlerin geliştirilmesinde çeşitli güçlükler ortaya koymaktadır [9]. Yapım sektöründe pratik verimlilik ölçme yöntemi çok uzun bir dönem boyunca, üretilenin o üretim için harcanan kaynaklara basit oranı olarak görülmüştür. Ancak, yapım işlerinin girdileri olan işçilik, sermaye, malzeme ve ekipmanların sonuç ürüne homojen olarak yansımaması bu görüşün günümüzdeki geçerliliğini ortadan kaldırmıştır [10]. Günümüzde verimliliğin ölçülmesinde farklı ve birbirleri ile ilişkileri itibariyle karmaşık değişkenlerin sonuca etki ettiği ortadadır. Sonuç ürünün ölçümünde iki yoldan söz edilebilir. Bunlar, ekonomik tabanda değerlendirme ve süre tabanında değerlendirmedir.
 

4. AMAÇ 

 
Bu çalışmanın temel amacı; teknoloji seçiminin, yapı üretiminde çok önemli bir problem olan verimlilik üzerindeki etkilerinin tespit edilmesidir. Alt amaç ise; verimliliğin temel bileşenlerinden süre ve maliyet ile ilgili olarak Bayındırlık ve İskan Bakanlığı tarafından yayınlanan verilerle uygulama verileri arasında karşılaştırma yapmaktır. Bu bağlamda; konstrüksiyon, malzeme sistemleri, bitirmeler,  teknik donatı gibi diğer yapı alt sistemleri dikkate alınmadan, “gelişmiş geleneksel betonarme karkas” yapım teknolojisi ile “yapısal çelik karkas yapım teknolojisi”, strüktürel sistem özellikleri çerçevesinde, “verimlilik” ölçütleri ile karşılaştırılmakta ve değerlendirilmektedir. Betonarme karkas yapım teknolojisinin Türkiye’deki kullanımının üst düzeyde olması (Bkz. Tablo 1), yapısal çelik karkas yapım teknolojisinin yurtdışında yoğun bir kullanım alanı bulması ve günümüzde Türkiye’de de betonarme sistemlere alternatif olarak pazarlanmaya başlanması, betonarme yapım teknolojileri kullanımına göre çelik yapım teknolojilerinin kullanımının uygun şartlar altında verimlilik bileşenlerinden olan maliyeti ve süreyi  azaltacağı öngörüsü verimlilik analizi yapmak için bu iki teknolojinin seçilmesine etken olmuştur.
Tablo 1. Betonarme karkas yapım teknolojisinin 2002 ve 2003 yılları ilk altı ayında kullanımları (yapı ruhsatlarına göre) [6’dan uyarlanmıştır].
 
 

Betonarme karkas yapım teknolojisi	2002 Yılı ilk altı ayı		2003 Yılı ilk altı ayı
	Miktar	Yüzde	Miktar	Yüzde
Yüzölçümü (m²)	15 057 280	%97,66	15 145 157	%97,92
Değer (milyon TL)	3 530 035 166	%98,50	4 410 711 797	%98,67

 

5. YÖNTEM

 
1./ İki ayrı yapım teknolojisinde verimlilik analizinin yapılabilmesi için, “eşdeğer” nitelikli olması gereken, en basit mimari fonksiyonlara sahip bir yapı türü olarak; bir depo yapısının tasarımına karar verilmiştir.
Sistemlerin projelendirilmesi ve statik hesaplarının yapılması bilgisayar ortamında gerçekleştirilmiştir. Çizimler için “AutoCAD 2004” ve hesaplar için ise “Probina Orion 12.0” bilgisayar programları kullanılmıştır. Ayrıca, her iki proje için de, “Afet Bölgelerinde Yapılacak Yapılar Hakkındaki Yönetmelik”e uyulmuştur.
 
2./ Örneklenen yapılar için farklı yapım teknolojilerinin kullanıldığı strüktürel sistemlerin tasarım ölçüt ve yöntemleri belirlenmiştir (Şekil 4). Buna göre; her iki depo yapısı için de akstan aksa (21,00m) x (21,00m) taban alanı öngörülmüştür. Yapıların yüksekliği en düşük noktada (6,00m) ve en yüksek noktada ise (7,50m)dir. Betonarme projede, bir yöndeki aks sayısı 3 ve diğer yöndeki aks sayısı 4’tür. Çelik projede ise bir yönde 2 ve diğer yönde ise yine 4 aks bulunmaktadır. Betonarme projesinde, diğer projeye göre bir adet fazladan aks bulunmasına, her iki yapım sisteminin “açıklık geçme” performanslarının bilgisayar ortamında “Probina Orion 12.0” programı ile simülasyonu sonucu elde edilen veriler doğrultusunda karar verilmiştir.
 
3./ “Model” yapıların strüktür sistemleri ve strüktürel bileşenleri tasarlanmıştır (Şekil 5 ve Şekil 6). Yapı üretiminde teknoloji seçiminin verimlilik analizindeki etkisinin sağlıklı bir biçimde değerlendirilebilmesi için, verimliliğe doğrudan, yada dolaylı yollardan etkisi olan çeşitli etkenler sabitler ve değişkenler olmak üzere gruplandırılmıştır.

Değerlendirilen model yapılar için belirlenen değişkenler, “teknoloji”, “yapım maliyeti” ve “yapım süresi”dir. Belirlenen sabitler ise şunlardır:
 Yapı türü: Yapılar, basit mimari fonksiyonlara sahip depo yapılarıdır.

• Yapım miktarı: Örneklenen betonarme ve çelik yapıların aks sistemleri (21,00m×21,00m)’dir. Buna göre betonarme yapı için üretim miktarı (466,50m²) ve çelik yapı için üretim miktarı ise (460,10m²)’dir.
• Yapım kalitesi: Yapılar BİB Bayındırlık İşleri Genel Teknik Şartnamesi’ne ve Birim Fiyat Tarifleri’ne uygun olarak imal edilecek şekilde kurgulanmıştır.
• Günlük üretim süresi: Günde 8 saat olarak belirlenmiştir.
• Dış faktörler: Hükümet politikaları, siyasi, sosyal ve ekonomik koşullar, finansman imkanları, enerji ve iletişim olanakları ile hava koşulları ve doğal afetler yapı üretiminde kontrol edilemediklerinden dolayı bu çalışmada ihmal edilmişlerdir.

 
4./ Betonarme ve çelik taşıyıcı sistemli model yapıların yapım maliyetlerinin belirlenmesinde, “yapım işlemlerine dayalı maliyet tahmin yöntemi” kullanılmıştır. Bu yönteme göre yapılan tahminler için yapılan işlerin sırası aşağıdaki gibidir:
 
4.1./ Her iki model yapının metrajları çıkartılmış,

4. 2./ Birim fiyatları tespit edilmiş, 4.3./ Metrajlar ve birim fiyatlardan faydalanılarak maliyet tahminleri elde edilmiştir.

 
Bu araştırmanın alt amacı olarak, ilgili fiyatlar iki ayrı yöntemle tespit edilmiştir. Buna göre, BİB tarafından her yıl düzenli olarak yayınlanan ve Türkiye’deki taahhüt işlerinde (BİB dışında çeşitli idareler tarafından hazırlanan fiyat listeleri, BİB birim fiyat listelerini referans alırlar) kullanılan fiyat listelerinden 2003 yılına ait olanından alınan veriler ile Ankara için aynı yıla ait uygulama değerlerinden yararlanılmıştır. Uygulama değerlerinin tespiti için, rasgele yöntemiyle seçilmiş ve Ankara’da faaliyet gösteren en az üç firmadan alınan fiyat tekliflerinin ortalaması kullanılmıştır.
 
Bu yöntemle oluşturulan keşif özetleri Tablo 2-Tablo 5’de ve bu özetlerden elde edilen değerler Tablo 6’da verilmiştir.
 
5./ Model yapıların yapım süreleri belirlenmiştir. Betonarme ve çelik taşıyıcı sistemlerin yapım sürelerinin belirlenmesinde, yapım işlerinde birim imalatın yapılması için birim işçinin çalışması gereken süreyi gösteren (Adam × saat) değerlerinden yararlanılmıştır. Yapım sürelerinin belirlenebilmesi için yapılan işler aşağıdaki sıradadır:
 

5. 1./ (Adam × saat) değerleri belirlenmiş, 

5.2./ İş miktarları yapı elemanlarının (1 no’lu yapının temel, kolon ve kirişleri) sırasına göre gruplandırılmış, 5.3./ Belirlenmiş olan (adam × saat) değerleri ve gruplandırılan iş miktarlarından faydalanılarak iş programları yapılmıştır.
 
Bu yöntemle ve “Microsoft Project 2000” bilgisayar programı kullanılarak oluşturulan iş programlarından elde edilen değerler Tablo 7-Tablo 10’da verilmiştir.
 

Tablo 2. 1 no’lu yapı keşif özeti (BİB fiyatlarıyla)

Sıra	Poz. No	İşin Adı	Miktar	Birim	Birim Fiyat	Tutar (TL)
1	16.057	Satın alınan ve beton pompasıyla basılan  hazır beton BS14 (B160) betonu	8,098	m3	62 656 796	507 394 734
2	16.059	Satın alınan ve beton pompasıyla basılan  hazır beton BS25 (B300) betonu	157,669	m3	68 233 046	10 758 236 130
3	21.011	Düz yüzeyli beton ve betonarme kalıbı	939,84	m2	9 354 687	8 791 909 030
4	21.059	En yüksek noktası 6.01-8.00m’ye kadar olan yapı sınai imalata ait ahşap kalıp iskelesi	3428,922	m3	4 234 038	14 518 186 047
5	23.014	Çapı 8-12mm’lik ince beton çelik çubuğunun (nervürlü) projesine göre bükülmesi ve yerine konulması	3,878	ton	849 475 000	3 294 264 050
6	23.015	Çapı 14-26mm’lik kalın beton çelik çubuğunun (nervürlü) projesine göre bükülmesi ve yerine konulması	9,026	ton	804 206 250	7 258 765 613
					TOPLAM	45 128 755 603

                 
 
 
 
 
Tablo 3. 2 no’lu yapı keşif özeti (BİB fiyatlarıyla)

Sıra	Poz. No	İşin Adı	Miktar	Birim	Birim Fiyat	Tutar (TL)
1	16.057	Satın alınan ve beton pompasıyla basılan  hazır beton BS14 (B160) betonu	6,888	m3	62 656 796	431 580 011
2	16.059	Satın alınan ve beton pompasıyla basılan  hazır beton BS25 (B300) betonu	28,512	m3	68 233 046	1 945 460 608
3	21.011	Düz yüzeyli beton ve betonarme kalıbı	119,68	m2	9 354 687	1 119 568 940
4	23.014	Çapı 8-12mm’lik ince beton çelik çubuğunun (nervürlü) projesine göre bükülmesi ve yerine konulması	0,343	ton	849 475 000	291 369 925
5	23.015	Çapı 14-26mm’lik kalın beton çelik çubuğunun (nervürlü) projesine göre bükülmesi ve yerine konulması	1,488	ton	804 206 250	1 196 658 900
6	23.101	Her çeşit profil, çelik çubuk ve çelik saclarla karkas (çerçeve) inşaat yapılması ve yerine tespiti	30,000	ton	1 632 506 250	48 975 187 500
				TOPLAM		53 959 825 884

                 
Tablo 4. 1 no’lu yapı keşif özeti (uygulama fiyatlarıyla)

Sıra	Poz. No	İşin Adı	Miktar	Birim	Birim Fiyat	Tutar (TL)
1	16.057	Satın alınan ve beton pompasıyla basılan  hazır beton BS14 (B160) betonu	8,098	m3	69 000 000	558 762 000
2	16.059	Satın alınan ve beton pompasıyla basılan  hazır beton BS25 (B300) betonu	157,669	m3	71 000 000	11 194 499 000
3	21.011	Düz yüzeyli beton ve betonarme kalıbı	939,84	m2	11 000 000	10 338 240 000
4	21.059	En yüksek noktası 6.01-8.00m’ye kadar olan yapı sınai imalata ait ahşap kalıp iskelesi	3428,922	m3	4 250 000	14 572 918 500
5	23.014	Çapı 8-12mm’lik ince beton çelik çubuğunun (nervürlü) projesine göre bükülmesi ve yerine konulması	3,878	ton	625 000 000	2 423 750 000
6	23.015	Çapı 14-26mm’lik kalın beton çelik çubuğunun (nervürlü) projesine göre bükülmesi ve yerine konulması	9,026	ton	625 000 000	5 641 250 000
		TOPLAM				44 729 419 500

Tablo 5. 2 no’lu yapı keşif özeti (uygulama fiyatlarıyla)

Sıra	Poz. No	İşin Adı	Miktar	Birim	Birim Fiyat	Tutar (TL)
1	16.057	Satın alınan ve beton pompasıyla basılan  hazır beton BS14 (B160) betonu	6,888	m3	69 000 000	475 272 000
2	16.059	Satın alınan ve beton pompasıyla basılan  hazır beton BS25 (B300) betonu	28,512	m3	71 000 000	2 024 352 000
3	21.011	Düz yüzeyli beton ve betonarme kalıbı	119,68	m2	11 000 000	1 316 480 000
4	23.014	Çapı 8-12mm’lik ince beton çelik çubuğunun (nervürlü) projesine göre bükülmesi ve yerine konulması	0,343	ton	625 000 000	214 375 000
5	23.015	Çapı 14-26mm’lik kalın beton çelik çubuğunun (nervürlü) projesine göre bükülmesi ve yerine konulması	1,488	ton	625 000 000	930 000 000
6	23.101	Her çeşit profil, çelik çubuk ve çelik saclarla karkas (çerçeve) inşaat yapılması ve yerine tespiti	30,000	ton	1 200 000 000	36 000 000 000
					TOPLAM	40 960 479 000

 

Gelişmiş geleneksel betonarme ve yapısal çelik karkas taşıyıcı sistemlerin yapım maliyetleri	BİB 2003 yılı birim fiyat listelerine göre, TL	2003 yılı uygulama değerlerine göre, TL
Betonarme karkas yapı	45.128.755.603	44.729.419.500
Çelik karkas yapı	53.959.825.884	40.960.479.000

İş      programlarının      oluşturulmasında     kullanılan
(adam×saat) değerleri BİB ve uygulama verilerine göre ayrı ayrı hesaplanmıştır.   BİB verilerine dayanılarak oluşturulan (adamxsaat)	Tablo 11. gelişmiş geleneksel betonarme ve yapısal çelik karkas taşıyıcı sistemli model yapıların BİB birim fiyat analizleri değerlerine ve uygulama değerlerine göre yapım süreleri

Gelişmiş geleneksel betonarme ve yapısal çelik karkas taşıyıcı sistemlerin yapım süreleri	BİB 2003 yılı birim fiyat analizlerine göre	2003 yılı uygulama değerlerine göre
Betonarme karkas yapı	667,0 gün	439,5 gün
Çelik karkas yapı	1435,5 gün	208,5 gün

puantajları tutulmuştur. Puantajlardan elde edilen sayısal veriler ile işlerin miktarlarından yararlanılarak
ve günde 8 saatlik çalışma süresi göz önünde bulundurularak birim işler için uygulama sonuçları elde edilmiştir (Tablo 11).   6. SONUÇ VE ÖNERİLER    “Gelişmiş geleneksel betonarme” ve “yapısal çelik” yapım teknolojileri, belirtilen çerçevede tasarlanan	model yapıların strüktürleri bağlamında, verimlilik ölçütleri olan kalite, süre ve maliyet çerçevesinde sınanarak karşılaştırılmıştır. Elde edilen sonuçlar Tablo 12 ve Tablo 13’de verilmiştir.   Her iki yapının kalite göstergeleri birbirine eşitlenerek elde edilen sonuçların değerlendirilebilmesinde, BİB ve uygulama değerleri için ayrı ayrı indeksler oluştu-

değerleri hesaplanırken, araştırma kapsamında yer alan her bir imalat kalemi için, o imalatın analizinde yer alan usta, usta yardımcısı ve düz işçilerin birim imalatı yapmak için harcadıkları süreler saat cinsinden toplanmıştır.
 
Uygulamalardan faydalanılarak adam x saat değerlerinin belirlenmesinde ise, çalışma kapsamındaki her bir imalat için, miktarları bilinen üç ayrı fiili uygulama gözlenmiş ve bu uygulamalarda çalışan işçilerin
Tablo 12. Gelişmiş geleneksel betonarme ve yapışıyıcı sistemlerin kullanıldığı 1 ve 2 no'lu yapıların verimlilik değerlendirmesi (BİB değerleri ile)

BİB DEĞERLERİ İLE VERİMLİLİK DEĞERLENDİRME MODELİ	Betonarme karkas yapı (1 no’lu)	Çelik karkas yapı (2 no’lu)
A. Seçilen yapım teknolojisi	ƒ Gelişmiş geleneksel betonarme	ƒ Yapısal çelik
B. Kalite düzeyi göstergeleri	İlgili projeler Bayındırlık İşleri Genel Teknik Şartnamesi Birim Fiyat Tarifleri	İlgili projeler Bayındırlık İşleri Genel Teknik Şartnamesi Birim Fiyat Tarifleri
C. Maliyet göstergeleri (TL/m²)	ƒ 96.739.026 TL/m²	ƒ 117.278.474 TL/m²
D. Süre göstergeleri (gün/m²)	ƒ 1,43 gün/m²	ƒ 3,12 gün/m²

Tablo 13. Gelişmiş geleneksel betonarme ve yapısal çelik taşıyıcı sistemlerin kullanıldığı 1 ve 2 no'lu yapıların verimlilik değerlendirmesi (uygulama değerleri ile)

UYGULAMA DEĞERLERİ İLE VERİMLİLİK DEĞERLENDİRME MODELİ	Betonarme karkas yapı (1 no’lu)	Çelik karkas yapı (2 no’lu)
A. Seçilen yapım teknolojisi	ƒ Gelişmiş geleneksel betonarme	ƒ Yapısal çelik
B. Kalite düzeyi göstergeleri	İlgili projeler Bayındırlık İşleri Genel Teknik Şartnamesi Birim Fiyat Tarifleri	İlgili projeler Bayındırlık İşleri Genel Teknik Şartnamesi Birim Fiyat Tarifleri
C. Maliyet göstergeleri (TL/m²)	ƒ 95.883.000 TL/m²	ƒ 89.025.166 TL/m²
D. Süre göstergeleri (gün/m²)	ƒ 0,94 gün/m²	ƒ 0,45 gün/m²